Anadoluda qıpçaqlar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Anadoluda Qıpçaqlar
Sayları və yaşadığı ərazilər
Qərbi Anadolu (Mərmərə, Qərbi Qara dəniz, Orta Qara dəniz, Qərbi Orta Anadolu, Egey, Aralıq dənizi) , Şərqi Anadolu
Dili Qıpçaq dilləri , Oğuz dilləri
Dini Şamanizm, Tenqriçilik (Tarixi) , Xristianlıq (?) , İslam (İndiki)
Qohumluluğu Türklər, Türkmənlər, Yörüklər, Oğuzlar, Qıpçaqlar, Kumanlar, Gürcüstan qıpçaqları
Etnik qrupları Türklər, Türkmənlər, Yörüklər, Oğuzlar, Qıpçaqlar, Kumanlar, Gürcüstan qıpçaqları
1239-cu ildə Nikea imperatoru III. John Vatatzes dövründə Nikea İmperiyasının sərhədləri

Anadoluda Qıpçaqlar, Nikeya İmperatoru III. John Vatatzes və III. John Vatatzesdən sonra Nikeya imperatorları tərəfindən 1222–1261-ci illərdə Qərbi Anadoluya yerləşdirilən qıpçaq- kumanlar olduğu məlumdur. Qıpçaq-kumanların Latın İmperiyası və Bizans İmperiyasında muzdlu əsgər kimi xidmət etdikləri də məlumdur. Qafqazdan, Xorasandan, Balkanlardan Anadoluya gələn qıpçaqların olduğu da məlumdur.[1][2]

Anadolu Qıpçaqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bizans Torpaqlarını və Şəhərlərini qarət edən, sərgərdan köçəbə qıpçaqlar, onların Bizans torpaqlarına zərər vurmasının qarşısını almaq və öz hərbi imkanlarından faydalanmaq istəyirdilər, İmperator III. John vatatzes bu qıpçaqların bir qismini Bizans xidmətinə, bir qismini Trakya və Makedoniyaya, bir qismini Anadoluda Menderes hövzəsində (Menderes çayı və ətrafı), bir qismini isə Frigiya və Bithyniyaya (indiki Ankara, Afyon, Əskişəhər, Bolu, Düzce, Kastamonu, Sakarya, Zonguldak) şəhərlərinə yerləşdirdi. bir qism Qıpçaq İznik İmperatorluğu və Latın İmperatorluğu onları Monqol və Səlcuq təhlükəsindən qorumaq üçün torpaqlarına yerləşdirldi. Bu gün bu vilayətlərdəki qıpçaq-kuman mənşəli kəndlər bu tarixdə Anadoluya daxil olub.

Bəzi tarixçilər III. John Vatatzesin bu təcrübəsinin çox da yaxşı nəticə vermədiyini və Kumanların Türkmənlərə qarışması ilə bölgənin türkləşməsinin sürət qazandığını iddia edərkən, II. Teodoros Laskaris demişdir: "Siz qərb bölgələrindən Kumanları buraya gətirməklə şərqdə xidmət edən bir qəbilə yaratdınız və Türklərin sərhədlərində Kumanları məskunlaştılaraq türklərin aramsız olaraq qərbə doğru irəliləməsinin qarşısını aldınız". atasının əhali köçürmə siyasətinin nəticəsi, çoxlu sayda Kuman toplumunun Balkanlardan Anadoluya məskunlaşması nəticəsində türklərin Anadoluda Qərbə doğru yayılmasının qarşısının alındığını yüksək qiymətləndirir. Çağdaş Bizans yazıçılarından Pachymeres də III. John Vatatzesin bu təcrübəsini Nikea İmperiyasının ən mühüm hərəkəti kimi şərh edir. Eyni şəkildə, başqa bir Bizans müəllifi Akropolitin ifadələrindən onun Kumanların Anadoluya yerləşdirilməsinin çox məntiqli bir addım olduğunu düşündüyü anlaşılır.

İmperator III. John Vatatzes dövründə Bizans xidmətinə girən bu Kuman icmasının son qeydi Söhbət Epirin mühasirəsi zamanı II. Andronikosun dövründə Kuman əsgərlərin intizamsız davranışından gedir. 1291-ci ildə Epir Despotluğu ilə Neapol Krallığı arasında ittifaqın qurulmasından narahat olan Bizans rəhbərliyi 1292-ci ildə Epirə ekspedisiyaya başladı. Otuz min piyada və on dörd min süvaridən ibarət Bizans ordusunun əsas qüvvəsini türklər və kumanlar təşkil edirdi. Başlanğıcda az uğur qazanan Bizans əsgərləri daha sonra Axaya şahzadəsi öz qüvvələri ilə Epirus birliqlərini quşatmaq üçün gələndə geri çəkilməyə məcbur oldular. Bu əməliyyat zamanı ordunun nizam-intizamını pozan Kuman əsgərlərinin nizamsız hərəkətləri nəticəsində geri çəkilmək zorunda qalındı və Epirdə Bizans yürüşü böyük məyusluqla başa çatdı. Monqol istilasından sonra türk genişlənməsinin qarşısını almaq üçün Bizans xidmətinə alınan Kumanların bir qisminin də imperator sarayında xidmət etdikləri və zamanla yüksək vəzifələrə yüksəldikləri görünür. Əslində Kuman bəglərinin birinin oğlu olan Syrgiannés (Sytzigan: Sıçğan: Sıçovul) vəftiz olunaraq Palaiologos ailəsindən bir qadınla evləndi və daha sonra Megas Domestic titulunu aldı. Onun övladlarının Bizans İmperiyasında mövcudluğu 100 ilə yaxın davam etdi. Bu Bizans Kuman ailəsinin son nümayəndəsi də ailənin ilk üzvü kimi Syrgiannés adlanırdı. Makedoniya və Trakya valisi olan Syrgiannés, II. Andronikos və nəvəsi arasında 1320-ci ildə başlayan mübarizələrdə iştirak etdikdən sonra rəğbətini itirmiş və 1334-cü ildə imperatorun adamları tərəfindən öldürülənə qədər sönük bir həyat sürmüşdür.

Cənub-Qərbi Anadolu bölgəsindəki bir qıpçaq qrupu, 1230-cu ildə Anadolu Səlcuqlu Dövləti Sultanı Əlaəddin Keykubatın Cəlaləddin Harzemşahı məğlub etməsindən sonra Anadolunun müxtəlif bölgələrinə yayılan və Horzumlu adı ilə Qərbi Anadoluda yaşamağa davam edən köçəri Qıpçaq-Oğuz tayfası idi. Bu tayfa Peçin, Muğla, Köyceğiz və Bozöyük bölgəsində yerləşir. Hicri 923-cü ildə (1517) bölgədə yaşayan Horzum tayfasının 1318 təsərrüfat və 7590 əhalisi var. Bölgədəki Qıpçaq dialekt elementləri bu tayfanı təmsil edir. Bizans imperatoru III John Dukas Vatatzes (III Ioannes Vatatzes) dövründə (1222–1254) Xristian Kumanlar, xüsusilə Anadolunun qərb bölgələrinə Səlcuqlu bəglərinə qarşı tampon yaratmaq üçün Balkanlardan Batı Anadolu'ya yerləşdirdi. Bu bölgə Sinopun qərbindən Menderes vadisinə qədər olan xəttdir. Qərbi Qara dəniz bölgəsindəki digər qıpçaq təsiri Kastamonu ətrafında hökmranlıq edən Çobanoğulları bəyliyi dövrünə təsadüf edir. Səlcuqlu əmirlərindən Hüsaməddin Əmir Çoban Qara dənizi keçərək Qıpçaq çöllərinə səfər etmiş və saysız-hesabsız qənimət və qullarla geri dönmüşdür. Krıma gələn Qıpçaqlar davam edən monqol hücumları səbəbilə Suğdak üzərindən dəniz yolu ilə Sinopa gələrək Bolu, Düzce, Karabük, Kastamonu, Zonquldak və Bartın bölgələrinə yayılıblar. Bartın şəhəri Deşt-i Qıpçaq və Misirin ticarət mərkəzinə çevrildi.

Macarıstanda məskunlaşan 7 Kuman tayfasından biri olan Olaş/Uladjogli tayfası Oğuz-Qıpçaq müharibəsindən sonra Oğuzlara qatıldı. Anadoluya köç edən Ulaş tayfasından olanlar öz adət-ənənələrini və xalq sənətlərini bir qədər qoruyub saxlaya bilmişlər. Olaş adının mənası olan Olaş, mənası "Birləşmiş", "İttifaq qurmaq" deməkdir.

Ulaşlar-Ulaşlı-Ulaş adlı yaşayış məntəqələrinin var olduğu vilayətlər bunlardır: İçel, Ankara, Tekirdağ, Tokat, Muğla, Artvin, Sivas, Kocaeli, Nevşehir, Mardin, Qaziantep, Siirt, Bolu, Kütahya. Macar musiqiçisi Béla Bartok 1936-cı ildə tərtib etmək üçün Toroslardakı Ulaş nəslinin Yörük kəndlərinə getmiş və Ulaş Yörük kəndlərində dinlədiyi xalq mahnılarının Macar Xalq Musiqisi ilə oxşar olduğunu anlamışdır. Araşdırmalara görə, Macarıstan Xalq Musiqisi 1000 ildən az bir türk təsiri hakimdir və bu irs Macarıstana köç edən Kumanların mirasıdır.

Kumanların nəvələrinin kim olduğu ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülsə də, Anadoluda məskunlaşan Kumanların taleyi ilə bağlı heç bir araşdırma aparılmamışdır. Kumanların assimilyasiya üçün deyil, döyüşçü xüsusiyyətlərini qoruyacaq şəkildə yerləşdirilməsi təbiidir. Başqa sözlə, Vatatzes onları yaxşı və itaətkar vətəndaş etmək üçün deyil, öz torpaqlarını şərqdən gələn istilalardan qorumaq üçün yerləşdiribdir. Bu səbəbdən də Nikeya İmperatorluğunun bu Kuman qrupu üzərində heç bir assimilyasiya göstərmədiyini düşünə bilərik. Bu dövrdə Stratiot olaraq yerləşdirilən Kumanların sayıları məlum deyil. Ancaq 10.000 kimi bir rəqəm yalnız Böyük Menderes hövzəsində yerləşdirilmiş Kumanlar üçün deyilir. Kumanların bu şəkildə yerləşdirilməsi Roma müdafiə xəttinin gücləndirilməsi demək olduğundan, şərqdən gələn türkmən və monqol istilalarına qarşı bir növ bufer rolunu oynadıqları üçün nikeya imperiyasının torpaqlarının təhlükəsizliyi bu yolla təmin edilirdi. Nikeya İmperatorluğu dövründə Kumanların məskunlaşdığı bölgələrlə bu gün Manav adlı türk qrupunun yaşadığı bölgələr bir-biri ilə üst-üstə düşür. Manav adlı bu türk qrupu xüsusilə Çanaqqala, Balıkəsir, Yalova, Bursa, Biləcik, Sakarya, Düzce, Zonquldak və Kocaeli vilayətlərinin kəndlərində, həmçinin İstanbulun Anadolu yaxasında, Bolu və Əskişəhər vilayətlərindəki kəndlərdə yaşayır. , Anadoluda Nikeya İmperatorluğunun 13-cü əsri torpaqlarına əhəmiyyətli bir hissəsinə uyğundur. Bu qrupun kəndləri bölgənin ən qədim yerli türk kəndləri kimi tanınır. Təəssüf ki, manav türkləri haqqında çoxlu araşdırma yoxdur. Dilçilər və dil araşdırmacıları tərəfindən yalnız bir neçə nəşr edilmişdir. Ancaq bu məlumatlar fikrimizcə tam deyildi, dil məlumatlarında görülən və Manavlarla müvafiq bu araşdırmalarda qeyd olunan Kuman (Qıpçaq) dialekt xüsusiyyətləri görülür. Bu barədə araşdırmalarda yuxarıda verilən tarixi məlumatlar ışığında mövzunun başqa bir görüş ilən yenidən araşdırılmasının lazım olduğunu düşünürük.[3][4][2][5][1][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "YALAKOVA'DAN YALOVA'YA Prof. Dr. Halil İnalcık Anısına Yalova Tarihi Araştırmaları" (PDF). 20 Kasım 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 Aralık 2022.
  2. ↑ 1 2 "BİZANS'IN ANADOLU'YA YERLEŞTİRDİĞİ SON TÜRKLER". 1 Haziran 2022 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ "Batı Anadolu’daki Türk Yayılışına Karşı Bizans İmparatorluğu’nun Kuman-Alan Topluluklarını Balkanlardan Anadolu’ya Nakletmesi"
  4. ↑ "Bizans Ordusunda Ücretli Türk Askerler (XI.-XII. Yüzyıllar)", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25, 2009, s. 53–69.
  5. ↑ "IV. Haçlı Seferi’nin Ardından Batı Anadolu’da Mücadele Eden İki Rakip: İstanbul Latin Krallığı ve İznik İmparatorluğu", Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S.1., Temmuz, 2015, s. 9–25.
  6. ↑ BELDİCEANU-STEİNHERR, Irene, "Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci yarısı- 15. Yüzyılın ilk yarısı)", Osmanlı Beyliği 1300–1389, ed. Elizabeth A. Zacharıadou, çev. Gül Çağalı Güven, İsmail Yergun, Tülin Altınova, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1997, s. 8–22.
  7. ↑ GOLUBOVSKİY, P. V., Peçenegi, Torki i Polovtsı Rus i Step Do Naşestviya Tatar, Veçe, Moskva, 2011.
  8. ↑ ÖZTÜRK, Meriç T., The Provıncıal Arıstocracy In Byzantine Asia Minor (1081–1261), Boğaziçi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013.
  9. ↑ VASARY, Istvan, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185–1365), 2. Baskı, çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
  10. ↑ WOLF, Robert Lee, "The Latın Empire Of Constantinople 1204–1261", A History Of The Crusaders, Volume II Later Crusades (1189–1311), General ed. Kenneth M. Setton, ed. By. Robert Lee Wolf and Harry W. Hazard, The Unıversıty Of Wısconsın Press, Madıson, Milwaukee and London, 1969, s. 187–233.
  11. ↑ "A Broken Miror: The Kıpçak World In The Thırteenth Century", The Other Europe ın the Middle Ages, Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, ed. By. Florin Curta, Roman Kovalev, Brill, Leiden-Boston, 2008, s. 379–412.
  12. ↑ KEÇİŞ, Murat, "XIII.-XIV. Yüzyıl Bizans ve İslam Kaynaklarına Göre Kuzeybatı Anadolu Yol Ağları", Belleten, C. LXXVII, S. 280, 2013, Ankara, s. 849–874.
  13. ↑ Akdes Nimet Kurat, IV-XVII1. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, Sayfa 83–84.
  14. ↑ "Öçalan, M., "Sakarya-İzmit Yöresi Yerleşik Türkleri (Manav) Ağızlarında Ötümsüz Patlayıcı Ünsüz Değişmeleri"" (PDF) (türk). 4 Mayıs 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 Kasım 2022.
  15. ↑ "BATI ANADOLU'DAKİ TÜRK YAYILIŞINA KARŞI BİZANS İMPARATORLUĞU'NUN KUMAN-ALAN TOPLULUKLARINI BALKANLARDAN ANADOLU'YA NAKLETMESİ" (türk). 11 Ekim 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 Ekim 2022.
  16. ↑ "TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA OĞUZCA DIŞI DİL UNSURLARI" (PDF) (türk). 9 Ekim 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 Ekim 2022.
  17. ↑ "CUMANS IN PAPHLAGONIA" (türk). 9 Ekim 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 Ekim 2022.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Anadoluda_qıpçaqlar&oldid=6948719"